فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 89 (زمستان 1400)

اندیشه یا گفتمان تجدد در دوره پهلوی اول، یکی از مفاهیم مهم در حوزه اندیشه سیاسی و اجتماعی بود. علاقه مندی رضا شاه به نظریات روشنفکران تجددخواه و شیفتگی وی به پیشرفت های اروپا و دنباله روی از آنها، موجب اقدامات زیادی در راستای متجددکردن ایران شد؛ اما چون این اندیشه از بالا و توسط دولتی خودکامه صورت می گرفت، نتوانست مهم ترین بعد خود، یعنی خرد نقاد و توجه به آرای دیگران را در فضای سیاسی ایران نشان بدهد و در قالب دولتی مستبد و آمرانه، بیشتر از لحاظ جنبه های اقتصادی و صنایع پیشرفت هایی داشت؛ ازاین رو، پیامد این اقدامات، توسعه اقتصادی و نه توسعه سیاسی بود. در پژوهش حاضر، ابتدا به ریشه های شکل گیری گفتمان تجدد در ایران توجه شده و سپس به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و آرشیوی، تاثیر روابط خارجی ایران با سایر دولت ها بر پیشرفت این گفتمان در دوره پهلوی اول بررسی شده است. دغدغه و پرسش این پژوهش، تاثیر روابط خارجی بر تسلط یافتن گفتمان تجدد در دوره پهلوی اول و میزان اجرای آن در جامعه ایران آن روزگار است. تجددخواهی تا زمانی که در دوره پهلوی به شکل گفتمان درنیامد، نتوانست به مرحله اجرا برسد. در دوره مورد بحث، به جنبه اقتصادی این مقوله توجه شد و از طریق توسعه روابط با کشورهای غربی اجرایی گردید. از طرفی، تجددخواهی در ایران با دو دسته از طرفداران مواجه بود: عده ای خواهان تسلیم مطلق و عده ای معتقد به برخورد گزینشی با این مقوله بودند.

بندر بوشهر یکی از بندرهای قدیمی خلیج فارس، همواره در تحولات مهم سیاسی و اقتصادی ایران تاثیرگذار بوده است. در طول تاریخ معاصر، نیروهای انگلیسی در چهار مرحله به این بندر هجوم آوردند که آخرین آن مربوط به جنگ جهانی اول بود. علاوه بر این، جنگ جهانی دوم نیز که به سقوط پهلوی اول منتهی گردید، به صورت غیرمستقیم بر این بندر تاثیر گذاشت. پژوهش حاضر در پی آن است که به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد آرشیوی موجود در بنیاد ایران شناسی بوشهر و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به این پرسش پاسخ دهد که بوشهر طی دوران حضور متفقین در چه وضعیتی به سر می برد و حضور نیروهای بیگانه در این شهر چه پیامدهایی با خود به همراه داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهند که بحران نان، فقدان ثبات اقتصادی- سیاسی، احتکار غله، قحطی و مرگ ومیر فراوان در کنار رکود اقتصادی گمرک از جمله پیامدهای ناشی از جنگ جهانی دوم و سقوط رضا شاه بود که حضور متفقین در این بندر به آن دامن زد.

در عصر ایلخانی و پس از آن، هم زمان با به وجودآمدن سلسله های محلی، شهر یزد از امنیت نسبی برخوردار بود. سلسله های محلی اتابکان و آل مظفر در طول دوره ایلخانی، با توجه به دوری یزد از مراکز تحول خیز، نقش مواصلاتی آن و وفور ابریشم و تولیدات نساجی توانستند با گسترش حیات شهری، برقراری امنیت جاده ها، ساخت رباط ها، کاروانسراها و ایجاد بازار به رشد اقتصادی یزد کمک شایان توجهی کنند. پژوهش حاضر با روش تاریخی، به شیوه توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر مطالعات و بررسی های کتابخانه ای می کوشد که نقش و اهمیت یزد در قرون هفتم و هشتم هجری قمری به عنوان چهارراه اقتصادی مهم و معتبر در مسیر تجارت بین المللی جاده ابریشم و راه ادویه و همچنین علل رونق اقتصادی آن شهر در این دوره را بررسی کند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که جغرافیای اقتصادی یزد در اتصال تجارت از دریای سیاه به خلیج فارس و از آنجا به بندرهای هند و چین، باعث رشد صادرات، دادوستد و حضور بازرگانان در مسیر جنوبی جاده ابریشم گردید و وجود بازارها و کاروانسراهای متعدد درون و برون شهری باعث رونق اقتصادی یزد شده بود.

پس از جنگ جهانی دوم، آمریکا به عنوان مدافع استقلال و تمامیت ارضی ایران ظاهر شد و از سیاست های استعماری شوروی و انگلیس در ایران انتقاد کرد. دولت شوروی نیز به واسطه همکاری با انگلیس و آمریکا در طول جنگ، از انزوای سیاسی بیرون آمد و در عرصه سیاست جهانی تبدیل به یک وزنه شد. سردمداران شوروی برای رقابت و مبارزه با توسعه طلبی آمریکا در خاورمیانه و ایران، به جای استعمار از اصطلاح امپریالیسم استفاده کرده و آمریکا را مصداق آن قلمداد می کردند. با تشکیل حزب توده در ایران، ماموریت مقابله با نفوذ آمریکا به آنها واگذار شد. این پژوهش بر آن است تا با شیوه توصیفی- تحلیلی نشان دهد که مطبوعات این حزب از جمله روزنامه شهباز به عنوان ارگان جمعیت ملی مبارزه با استعمار، بانگ مردم، بسوی آینده، مصلحت و دیگر روزنامه های وابسته، چگونه تبلیغات کمونیستی شوروی علیه امپریالیسم آمریکا را بازتاب می دادند. نتیجه پژوهش نشان می دهد که حجم درخور توجهی از مطالب مطبوعات حزب توده در دوره موردمطالعه، مبتنی بر نوعی آمریکاستیزی در قالب تقبیح حضور مستشاران آمریکایی، معرفی شوروی به عنوان نماد صلح بین المللی و تبلیغ رابطه با آن قرار داشت و نیز گزیده محورهای فعالیت مطبوعات حزب توده، تامین سیاست های کمونیستی شوروی در ایران بود.

ایرانی تباران بخشی مهم از جمعیت بحرین را تشکیل می دهند. آنان به دلیل حضور دیرپای تاریخی خود در این سرزمین، برخورداری از جمعیت زیاد و نیز توانمندی اقتصادی، نقش به سزایی در عرصه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه بحرین داشته اند. پژوهش حاضر بر آن است با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی در دسترس و با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن واکاوی دلایل مهاجرت ایرانیان به آن سرزمین، نقش این مهاجران و اعقاب آنان را در دگرگونی های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بحرین بررسی کند. یافته های پژوهش حاکی از آن هستند که مهاجران ایرانی تبار یا عجمی ها و اعقاب آنان در سالیان طولانی حضور خود در بحرین، پیش و پس از استقلال این کشور با تاسیس احزاب و تشکل های سیاسی- اجتماعی، تاسیس مدارس نوین، بنای مساجد، حسینیه ها یا ماتم ها و مراکز انتشار کتاب سعی کرده اند ضمن حفظ پیوندهای تاریخی و زبانی خود با ایران، در دگرگونی های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی بحرین سهیم باشند.

مقارن با شکل گیری حکومت صفویه در ایران، سلسله گورکانیان در هند تاسیس شد. شاهان این دو سلسله به تاسی از نیاکانشان، سعی در استمرار روابط حسنه و غیرخصمانه داشتند؛ اما مسیله قندهار همواره بر این روابط دوستانه تاثیرگذار بود. اداره این منطقه، به جنگ یا با سیاست، به طور متناوب در اختیار ایران و هند قرار داشت و جایگاه قندهار برای شاه عباس صفوی نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بود، تا جایی که پس از تثبیت قدرت و بیرون راندن مهاجمان خارجی، بازپس گیری آن اولویت اصلی شاه بود و سرانجام با حمله ای نظامی، آن شهر را پس از سی سال، بار دیگر تحت حاکمیت ایران بازگرداند. نظر به جایگاه اساسی قندهار در روابط ایران و هند، بررسی دلایل اهمیت این منطقه و چگونگی روند بازپس گیری آن توسط شاه عباس اول، موضوع اصلی پژوهش حاضر است. نگارندگان با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به این نتیجه دست یافتند که موقعیت سرزمینی قندهار و اهمیت نظامی و اقتصادی آن موجب گردید که حاکمان صفوی و گورکانی، نگاهی راهبردی به این منطقه داشته باشند. شاه عباس در ابتدا با تلاش دیپلماتیک، سعی در بازپس گیری این شهر داشت؛ اما پس از موفق نشدن در این رویه، از طریق حمله نظامی، دوباره آن را به تصرف حکومت صفوی درآورد.